Íslands þúsund ár

12.5.2014 | 20:01

Grundvallarforsenda blaðamennskunnar.

Svokallaðir "flautublístrarar" ("whistle-blowers"), fólk sem í þágu almannahagsmuna telur sig knúið til að upplýsa um alvarleg málefni, hefur ótal sinnum markað djúp spor í sögu þjóða heims.

Með slíkra má flokka leyniþjónustumenn og njósnara á borð við Richard Sorge, sem olli straumhvörfum í Heimsstyrjöldinni síðari með því að gera Rússum kleyft að flytja 300 þúsund manna vel búið og þjálfað lið, 1700 skriðdreka og 1500 flugvélar frá Síberíu tl að verja Moskvu og vinna orrustuna um hana í desember 1941.

Langoftast verður þetta fólk að treysta á nafnleynd, af því að öflin, sem það haggar við, hika ekki við að ryðja því úr vegi. Japanir hengdu Sorge 1944.

"Deep throat", heimildarmaður Washington post um Watergate innbrotið, olli falli Bandaríjaforseta.

Í blaðamennsku væri umhverfið óbærilegt, ef uppljóstrarar og heimildamenn gætu ekki treyst á þagnarheit viðkomandi blaðamanns.

Blaðamaður, sem rýfur slíkan trúnað, verður ekki langlífur í starfi, blaðamennskan yrði almennt ósönn og bitlaus.

Trúnaðarheit blaðamannsins nær ekki aðeins yfir það að upplýsa ekki um mál, sem honum hefur verið treyst fyrir, heldur getur það líka falist í því að heita því að upplýsa ekki um það, sem heimildamaðurinn hefur sagt frá, vegna þeirra afleiðinga sem það gæti haft fyrir heimildamanninn, að spjótum væri beint að honum fyrir framburð hans.

Frá ferli mínum geymi ég nokkur dæmi um slíkt, oftast vegna ummæla í einkasamtölum, og enda þótt mér kunni að þykja súrt í broti, að geta ekki komið fram með vitnisburð sem hefur mikil áhrif á viðkomandi mál, verð ég bæði að virða trúnaðarheitið og sýna heimildamanni mínum skilning.

Ég geymi til dæmis hjá mér einum mjög mikilsverða heimild varðandi grun um hleranir á Íslandi, sem heimildamaður minn einn treystir sér ekki til að láta rekja til sín.

Meðan það ástand varir er málið stopp, því miður, en ég mun virða ósk heimildamannsins í hvívetna og þess vegna fara með þetta trúnaðrmál í gröfina, ef til þess kæmi.

Þegar ég fjallaði um Kárahjúkavirkjun á sínum tíma og skrifaði bókina "Kárahnjúkar-með og á móti", sem á 10 ára afmæli í sumar, fékk ég ýmsar mikilsverðar upplýsingar frá mönnum, sem ekki aðeins óskuðu nafnleyndar, heldur óskuðu líka þess, að það sem ég birti, yrði ekki hægt að rekja til þeirra.

Ahyglisvert er að aðeins einn þessara manna, Sveinn Runólfsson landgræðslustjóri, áræddi að koma í viðtal í heimildamyndinni um virkjunina.

Hjá öllum hinum gilti það, að ef hægt yrði að rekja ákveðin atriði eða staðreyndir til þeirra, óttuðust þeir að fara myndi hjá þeim á svipaðan hátt og gerðist í Austur-Þýskalandi kommúnismans, að þeir yrðu hægt og bítandi kyrktir sem fræðimenn á þann hátt að missa verkefni og vísindaheiður smám saman og þar með fjárhagslegan grundvöll til lífs og starfs.