Þegar ég var rekinn á gat.

Um aldamótin síðustu kom amerískur blaðamaður til landsins, sem hafði gert umhverfismál og náttúru að sérgrein sinni og var því hnútum kunnugur um allan heim eftir langan feril. 

Hann skrifaði fyrir ýmsa og tók myndir, þó mest fyrir Los Angeles times. 

Hér á landi hitti hann marga, meðal annars þáverandi forseta Íslands. 

Tvennt sagði hann við mig, sem mér fannst merkilegt. 

Í fyrsta lagi að eftir kynnisferð sína hér og samtöl við ráðamenn teldi hann okkur Íslendinga vera á svipuðu stigi í þessum málum og Bandaríkjamenn hefðu verið fyrir 40 árum og að á grundvelli þess væri það spá hans að Íslendingar myndu ekki linna látum fyrr en virkjuð hefði verið öll vatnsföll landsins og hvert einasta jarðvarmasvæði. 

Mér þótti þetta firnum sæta þá en ekki eins núna, 15 árum síðar, þegar harðsnúnir handhafar valda og fjármagns gera áætlanir á fullu í þessa veru og stefna að því að við framleiðum tíu sinnum meira rafmagn eftir tíu ár en við þurfum fyrir eigin fyritæki og heimili. 

Eru búnir að kaupa og halda áfram að kaupa upp allar hugsanlegar jarðir með virkjanaréttindi, hvort sem þær eru í verndarflokki rammaáætlunar eða ekki. 

Í öðru lagi lagði hann fyrir mig gátu: Hver er merkilegasti foss Íslands?

Ég byrjaði á Dynk og giskaði síðan árangurslaust á hvern stórfossinn af öðrum.

Hann reyndi að hjálpa mér við að finna rétt svar með því að segja að fossinn væri á vestanverðu landinu.

En allt kom fyrir ekki.

Þá kom svar hans: "Merkasti og einstæðasti foss landsins eru Hraunfossar. Enga hliðstæðu kann ég að nefna í víðri veröld."  

Hyggjast rukka við Hraunfossa

Asnaleg hefð fyrir skráningum á lögheimilum þingmanna.

Það eflir ekki hið litla álit og traust almennings á Alþingi hvernig þingmenn hafa flutt lögheimili sín út á land til þess að krækja sér aukreitis í á aðra milljón króna í styrk vegna þess hve þeir eigi heima langt frá Reykjavík. 

Mörg dæmi eru um þetta og meira að segja flutti fjármálaráðherra í einni af fyrri ríkisstjórnum, sem sannanlega hafði dvalið frá fæðingu allan sinn aldur á höfuðborgarsvæðinu, lögheimili sitt út á land af því að hann var skráður þingmaður viðkomandi landsbyggðarkjördæmis. 

Var hann þó vörslumaður ríkissjóðs, sem borgaði þennan kostnað. 

Merkilegt er að löggjafinn skuli ekki geta fundið skárri aðferð til að jafna aðstöðumun þingmanna en þessa. 

Til dæmis vaknar sú spurning, hvort þingmenn, sem eiga lögheimili á eyðibýli, geti leigt þau út á meðan þeir eru að reka erindi sín á raunverulegum heimaslóðum. 

Hugsanlega er það löglegt, þótt það sé augljóslega siðlaust. 

Vitað er að reynt hefur verið að jafna aðstöðumun vegna ferðalaga út í kjördæmin á annan hátt, og ætti þá að leita leiða til þess að gera það á beinan og gagnsæjan hátt í stað þessarar lögheimilsaðferðar. 

 

Í orlofi á heimili Sigmundar

Baráttukonan hún ömmusystir mín, Björg Runólfsdóttir.

Ég átti því láni að fagna að njóta leiðsagnar og verndar ömmusystur minnar, Bjargar Runólfsdóttur í fimm sumur 1950-54 að Hvammi í Langadal.

Hún var systir hins mikla eldhuga og frumkvöðuls Bjarna Runólfssonar að Hólmi í Landbroti, næst elst níu systkina, fædd 1892.

Eftir að hafa verið vinnuhjú í 40 ár leit út fyrir að draumur hennar um að eignast fjölskyldu og verða frjáls á eigin jörð væri á enda.

Þá kynntist hún Aðalbirni Sigfússyni, giftist honum og þau eignuðust jörðina Hvamm í Langadal, sem taldist ekki til stórbýla í dalnum á þeim tíma, og enn með gamlan torfbæ einan íbúðarhúsa. 

Túnið var lítið og að mestu í brattri brekku, því að neðan brekkunnar tók skriða Hvammsár mikið rými, en norðan hennar voru votlendi og flæðiengi. 

Þau eignuðust tvö börn með árs millibili, hófu að reisa steinhús og virkjun í Hvammsá, skammt sunnan bæjarins, en Bjarni bróðir Bjargar hafði þá, "ómenntaður sveitadrengurinn" smíðað um hundrað túrbínur í jafnmargar smávirkjanir.

En þá dundu áföll yfir, ekki aðeins kreppan mikla, heldur líka náttúruhamfarir.

Í gríðarlegu úrfelli féll mikil skriða niður í gilið, sem Hvammsá rennur um, og stíflaði hana. Þegar stíflan brast kaffærði flóðið og eyðilagði virkjunina og olli miklum spjöllum á þeim hluta túnsins, sem var neðan hlíðarinnar, sem bærinn stóð í.

Við tóku erfið kreppuár og vegna erfiðleika í sambúð Hvammshjónanna skildu þau eftir áratugs sambúð.

Jörðin hafði verið seld ríkinu og eftir stóð einstæð móðir með tvö börn.

Hún ákvað samt að berjast áfram fyrir draumnum um að eignast jörðina aftur. 

Gerð var lítil rafstöð í bæjarlæknum, sem gaf svo lítið rafmagn, að það varð að slökkva ljósin á bænum meðan mjólkað var með mjaltavélunum. 

Allt var unnið með hestum og höndum, og túnið var í svo brattri brekku, að það var eitt af störfum mínum að ganga með hrífu á eftir hestasláttuvélinni og rétta slegið grasið upp svo að það flæktist ekki fyrir í næstu umferð. 

Oftast varð að fara daglega til að lagfæra mjóan og grunnan skurð sem lá úr bæjarlæknum á ská upp hlíðina í annan læk sem rann á landamerkjum jarðarinnar. 

Kýrnar tíu voru reknar á daginn upp á svonefndan Nautahjalla í 240 metra hæð til þess að nýta alla fáanlega beitarhaga og sóttar aftur á kvöldin. 

Smám saman hafði Björgu tekist að stækka túnið lítillega, með skák niðri við þjóðvegiinn sem var kölluð Öfund, kennt við augnaráð eins af stórbændum sveitarinnar þegar hann skoðaði hana. Ári eftir að ég kom var sléttuð önnur skák við svnefnd Hólhús í brekkuhni fyrir norðan bæinn. 

Með útsjónarsemi gátu kýrnar orðið tíu. Naumhyggjan réði óhjákvæmilega ríkjum og lífsbaráttan var hörð. 

Töðugjöldin voru hátíð. Þá voru kökur á borðum. 

Einu sinni á sumri fór fisksali um dalinn og seldi nýjan fisk. 

Þegar ég fór í sveitina síðasta sumarið hafði ég með mér fjóra pakka af Royal búðingum til að gefa frænku minni. 

Enginn sími var á bænum þegar ég kom þangað fyrst. 

Fjósið var í kjallaranum undir íbúðarhúsinu og nýttist hiti kúnna til upphitunar. Kolaeldavél var í eldhúsi, sem var réttnefnt eldhús. 

Björg var hugsjónakona og fann til með þeim sem minna máttu sín og lifðu við ófrelsi og svo kröpp kjör að með fádæmum var. 

Hún tók því að sér fjóra "niðursetninga" hreppsins, allt konur, og fengu þrjár þeirra að vera í hálfhrundum gamla torfbænum, en ein þeirra, Margrét Sigurðardóttir, háöldruð en stórmerkileg einhlayp kona, að vera í herbergi inni í steinhúsinu. 

Margrét, eða Manga eins og hún var kölluð, var barnlaus, hafði aðeins eignast eitt andvana barn og kenndi það vinnuhörku þessara tíma. 

Þegar fólk hallmælir draumi alþýðufólks um að verða "sjálfstætt fólk" á þessum tíma skilur það ekki þær aðstæður sem þorri Íslendinga hafði orðið að búa við um aldir sem vinnufólk í vistarbandi.

Svo ófrjálst var þetta fólk, að á ofanverðri 19. öld voru tveir vinnumenn sakfelldir og dæmdir fyrir að fara í leyfisleysi í smáferð inn á afrétt. 

Þótt vistarbandinu hefði verið aflétt þegar Björg braust til sjálfstæðis og tókst að láta þá hugsjón sína rætast að láta ekki keðju kynslóðanna enda á sér, heldur koma afkomendum á legg og leggja sitt af mörkum til ræktunar lands og lýðs, var vistarband í raun óbeint í gildi hjá flestum, og frekar en að una því hlutskipti, reyndi fólk að kaupa sér örreytiskot upp í allt að 400 metra hæð ofan dalanna eða uppi í hátt liggjandi dölum milli Húnavatnssýslu og Skagafjarðar. 

Ásdís gamla Jónsdóttir í gamla bænum, skáldmælt og merk kona, hafði á tímabili búið í Rugludal í 440 metra hæð lengst frammi á heiði. 

Síðasta sumarið sem ég var í Hvammi, rættist draumur Bjargar um að eignast jörðina á ný og verða frjáls í fögrum fjallasal. 

Hún var einlæg Framsóknarkona af gamla skólanum og setti mannbætur og landbætur efst á listann, að skila jörðinni betri til afkomenda sinna en hún hafði tekið við henni. 

Það gerðist 1957 þegar Runólfur sonur hennar og Sigurbjörg Hafsteinsdóttir, kona hans, tóku við búinu. 

Björg var framsýn, - hún vildi horfa svo langt fram, að verkin lifðu meðan land byggðist.

Það var til heiðurs henni og í minningu hennar sem mín fyrsta "frjálsa" og eigin heimildamynd fékk heitið "Á meðan land byggist."

Ragnar sonur minn var síðar í sumarvist í Hvammi og tjáði mér síðar, að Björg gamla hefði verið orðin afhuga sínum gamla flokki þegar hann var þar, - ekki litist lengur nógu vel á það sem hefði gerst þar á bæ.

Enga beina skýringu gaf hún svo að það verður að giska.  Kannski vegna þess að henni fannst frammámenn flokksins og SÍS hafa fjarlægst hugsjónirnar, - en síðan má láta sér detta í hug að hún var Skaftfellingur, afkomandi fólks sem hafði lifað af mestu hamfarahörmungar Íslandssögunnar sem geysuðu aðeins einni öld fyrir fæðingu hennar. Í hennar ungdæmi miðaðist tímatalið enn við "fyrir eld" og "eftir eld."

Ég gæti ímyndað mér að henni til dæmis hafi fundist það firring og vanvirðing við þessar hörmungar og fólkið sem þurfti að þola þær og lifa þær af, að segja í stjórnarandstöðu að þáverandi ríkisstjórn stæði fyrir "Móðuharðindum af mannavöldum."

Og eitthvað hefði gamla konan sagt ef hún hefði heyrt forsætisráðherra Íslands fyrrum flokks hennar segja í 17. júní ræðu að aldrei hefði verið stéttaskipting né misrétti á Íslandi.

Á tímum Bjargar bjó fyrirfólkið í dalnum á stórbýlunum Geitaskarði, kirkjustaðnum Holtastöðum og Gunnsteinsstöðum.

Presturinn bjó á Æsustöðum.

Merkisfólk var þetta og vel þekkt. Mynd af glæsilegum húsakosti á Geitaskarði prýddi eitt sinn Morgunblaðið en þar bjó Þorbjörn Björnsson, bróðir Haraldar Björnssonar leikara.

Hreppstjórahjónin á Holtastöðum, Jósafat og Soffía Líndal voru prýðisfólk og af henni á ég góðar minningar. 

Hafsteinn Pétursson á Gunnsteinsstöðum var í foyrstusveit Framsóknarmanna í héraðinu og séra Gunnar Árnason gerðist síðar prestur í Kópavogi. 

En ég hygg á engan hallað þótt sagt sé, að á sinn hljóða hátt skilaði Björg Runólfsdóttir með sinni baráttu og hugsjónum arfleifð, sem gaf engri annarri eftir nema síður væri.

Við hana stend ég í ævilangri þakkarskuld.

 

Kona í staðinn fyrir hús