"Rætur Íslandsklukkunnar".

Í tilefni af frétt um það að vísur hafi ranglega verið eignaðar Nóbelskáldinu er þessi pistill skrifaður.

Mig minnir að doktorsritgerð, sem frændi minn, Eiríkur heitinn Jónsson frá Prestbakka, skrifaði á sínum tíma, hafi borið ofanritað nafn. Eiríkur var eftirminnilegur maður og haldinn nokkurs konar ættarfylgju, sem fólst í því, að leggja ástríðufulla stund á einhvern afmarkaðan fróðleik, sem oft virtist vita gagnslaus.

Þannig var mér sagt, að séra Einar í Reykholti, föðurbróðir Eiríks, hafi kunnað utanbókar allar kosningatölur norðan Alpafjalla frá stríðslokum og faðir Eiríks, séra Jón Guðnason, hafi þekkt alla Dala- og Strandamenn með nafni frá 1703 og skrifað um það bók.

Þetta fólk lá í bókum og drakk þær í sig af svipaðri ástríðu og drykkjumaður svolgrar vín.

Ég upplifði hins vegar sjálfur ástríðu Eiríks Jónssonar, sem fólst í yfirgengilegum fróðleik um Halldór Laxness, sem hann aflaði sér. Eiríkur var sósíalisti og dáðist af ástríðu af Nóbelskáldinu, svo mjög, að hann gat þulið orðrétt upp úr sér verk skáldsins, blaðsíðu eftir blaðsíðu. Þessu man ég vel eftir.

Á góðum stundum með föður mínum, en hann og Eiríkur voru systkinasynir, fór Eiríkur á kostum með blaðlausum tilvitnunum og söng tímunum saman upp úr verkum skáldsins sem hann dáði öllum fremur.    

En Eiríkur gerði meira. Hann var víðlesinn í heimsbókmenntunum og rakti feril Halldórs, ekki aðeins flakk hans um önnur lönd og vinfengi hans við skáld, listamenn og útgefendur, heldur líka um tengsl skáldskapar Halldórs við heimsbókmenntirnar og önnur stórskáld.

Smám saman sá hann þessi tengsl birtast í minnum og einstökum viðfangsefnum í bókum Laxness, þar sem honum sýndist Nóbelskáldið hafa nýtt sér þekkingu sína á verkum annarra stórskálda til að auðga texta sinn og andríki.

Þegar lesin er ævisaga Hallórs eftir Halldór Guðmundsson kemur vel í ljós hve óhemju miklum tíma skáldið eyddi af ævi sinni í því að komast í sambönd og vera í samneyti við þá, sem gætu gagnast honum best á skáldaferli hans, allt frá skáldumm til útgefenda og áhrifamanna í listaheiminum.

Eiríkur dáðist að staðfestu skáldsins og útsjónarsemi og því, hve hann var tilbúinn að fórna miklu fyrir skáldagyðjuna og köllun sína. Það var í hans augum hluti af snilld skáldsins.  

Að lokum skrifaði Eiríkur ritgerð sem hann vildi verja sem doktorsritgerð við Háskóla Íslands um það hvernig stórskáldið og átrúnaðargoð hans hafði aflað sér fanga í stórvirki sín.

Þetta mikla verk Eiríks Jónssonar tel ég að liggi enn óbætt hjá garði og það algerlega óverðskuldað, því að það er líkast til merkilegasta framlag til íslenskrar bókmenntafræði sem kom fram í áratugi og vakti spurninguna um það hvað bókmenntafræðingar þessa tíma hefðu eiginlega verið að gera hvað snerti Laxness og verk hans.

En þá gerðist það sem hafði þau áhrif á þennan góða og skemmtilega frænda minn og varð honum slíkt áfall að hann beið þess aldrei bætur. Háskólinn hafnaði ritgerð hans.

Eiríki og fleirum fannst það með hreinum ólíkindum að jafn miklu og merkilegu verki skyldi hafnað, en hugsanlega voru þetta mannleg viðbrögð lokaðs hóps fræðimanna, sem gátu ekki hugsað sér að maður utan elítunnar hefði unnið slíkt tímamótaverk.

Það sem var átrúnaður innan þessa lokaða hóps var það eina sem mátti viðurkenna. Þar var búið að gera útlægt hugtakið universitas og taka upp religion í staðinn.  

Eiríkur var viðkvæmur maður þótt hann talaði stundum djarflega og skemmtilega um menn og málefni.

Honum fannst að menn í Háskólanum, sem vissu svo miklu minna um Halldór Laxness en hann, hefðu niðurlægt sig opinberlega með þessari höfnun. Háskólinn hefði brugðist hrapallega þeirri meginskyldu háskóla, sem felst í heiti þeirra, að vera opnir fyrir öllu milli himins og jarðar, fróðleik, staðreyndum, tilgátum og rannsóknum, ræða þau og kryfja til mergjar og skilja ekkert undan.

Ég skrifa þennan pistil ekki aðeins fyrir frændsemis og þakklætis sakir við Eirík Jónsson heldur til þess að taka undir þau varnaðarorð frænda míns á þessum tíma að háskólar megi ekki verða að fílabeinsturnum klúbba fræðimanna sem loka sig af og bægja öðrum frá.

Eiríkur var maður ástríðna og lífsnautnar. Meðal annars var hann ástríðufullur reykingamaður, -en fyrst og fremst var "alefling andans" á hinum ýmsu sviðum mesta lífsnautnin. Hann var yfirburða stærðfræðingur, svo snjall að stundum gat snilli hans á því sviði virst bera vott af yfirlæti.  

Hann fékk krabbamein í hálsi og átti erfitt með að tjá sig eftir þá aðgerð sem gera varð á honum.

Það var sárt fyrir mann sem var með heillandi útgeislun og tjáningu en verst var að hafa verið niðurlægður af mönnum, þeim mönnum, sem í raun hefði átt að gefa alvarlegt tiltal.

Þegar hann lést, hafði hann búið svo um hnúta, að það og útförin gerðist í kyrrþey.

Ég og fleiri honum nákomnir fréttum ekki af því fyrr en allt var um garð gengið. Í raun er ég að hluta til að skrifa þennan pistil sem eftirmæli eftir ógleymanlegan samferðamann á lífsleiðini.

Mig tekur sárt hver örlög hans urðu og vil rétta hlut hans, þótt seint sé. 

Eiríkur taldi sig upplifa allt of einhliða aðdáun fræðasamfélags Háskólans á Nóbelskáldinu sem byggðist á skorti á nægilegri þekkingu. Þegar hann vildi miðla nýrri yfirburðaþekkingu sinni um verk skáldsins í doktorsritgerð, sem sýndi fjölbreytilegri hliðar á snilld Laxness en áður höfðu blasað við, var því hafnað.

Nú kemur í ljós að Halldóri hafa, vegna skorts á þekkingu, verið eignaðar vísur sem hann gerði ekki sjálfur þótt hann skrifaði þær í minningarbók skólasystur sinnar. Hafa skal það er sannara reynist og best að hafa þau orð Ara fróða að leiðarljósi í smáu sem stóru.  

Þessi uppákoma minnir mig á stórvirki Eiríks Jónssonar, sem var í senn hans stolt en einnig hans mesta áfall að hafnað skyldi, svo að hann var aldrei samur maður eftir það. Eiríkur hafði hlakkað til að verja kenningar sínar fyrir gagnrýni og láta það koma í ljós er sannara reyndist, hvort sem hið sannara væri það væri það sem hann sjálfur héldi fram eða það sem gagnrýnendur hans héldu fram.

Eiríkur fékk að vísu að birta greinar í Lesbók Morgunblaðsins um rannsóknir sínar en útlegðar- og höfnunardómur Háskólans stendur enn. Við það má ekki una.

Vonandi kemur sú tíð þegar háskóli sinnir skyldu sinni og hægt verði að leggja óhlutdrægan dóm á hina miklu ritgerð og starf Eiríks Jónssonar og auðga með því sýn manna á stórbrotið lífsstarf snillingsins Halldórs Laxness.  

Raunar finnst mér merkileg sú þögn sem ríkt hefur um þetta mál svo lengi og finnst mál komið til að hún sé rofin. Þess vegna er þessi pistill skrifaður.   

  

Halldór ekki höfundurinn

Athugasemdir

[Torfi Stefánsson (IP-tala skráð) 17.11.2012 kl. 14:42]

Ritgerðin var jú gefin út á prenti og hafa margir lesið þá bók. Mér skilst að það hafi verið Svíi, Peter Hallberg, sem stóð fyrir því að bókinni hafi verið hafnað sem doktorsritgerð.

Hvað um það, bókin stendur enn vel fyrir sínu og heldur nafni höfundar á lofti, þó svo að hann yrði ekki doktor af henni.
Fátt af því sem þar stendur hefur verið hrakið - og er nú orðið að viðurkenndum staðreyndum í Laxnessfræðum í dag.

[Steini (IP-tala skráð) 17.11.2012 kl. 14:55]

Það má vel vera að í kjölfar Nóbelsverðlaunanna hafi sjálfsmyndarverðbólga íslenskrar þjóðar aukist svo óhemju að ekkert svigrúm gafst til rökræðna, eftir átök um bókmenntir og ekki síst Halldór sjálfan áratugina á undan. Þarna var loksins komin sátt og þjóðin einnig orðin þjóð með þjóðum. Að stofna lýðveldi og eignast Nóbelsskáld á aðeins einum áratug er svo yfirþyrmandi að tekur langan tíma fyrir þjóð að komast aftur niður á jörðina.

[Þorvaldur S (IP-tala skráð) 17.11.2012 kl. 16:09]

Nú er mér nokkuð kunnugt um þessa ritgerð því ég var að ljúka námi um það leyti sem þetta mál var í gangi og vann að lokaverkefni á Árnastofnun þar sem verk Eiríks kom stundum til umræðu. Því las ég dómnefndarálitið. Henni var hafnað af nokkrum ástæðum sem ég man ekki allar, en megin ástæður höfnunarinnar voru m.a. þær að áminnstur Hallberg fann í ritgerðinni klausur og hugmyndir úr sínum verkum um Halldór án þess að vitnað væri til hans og taldi nefndin að slík fræðimennska væri ekki doktor samboðin. (Hefði þó doktor nokkur sem um Halldór skrifaði seinna mátt hafa þetta í huga) Þá kaus Eiríkur að leita ekki til Halldórs sjálfs, sem honum hefði þó verið í lófa lagið, með ýmis vafaatriði þar sem skýringar frá honum hefðu dugað til að koma í veg fyrir margvíslegar vangaveltur misfrjóar og langa leit að sannleikanum og þó óvíst að öll kurl hefðu komið til grafar. Nefndin taldi að vinna þyrfti með bestu fáanlegar heimildir og úr því Halldór var lífs og með fulla sansa hefði legið beinast við að nýta sér það.  Eiríkur tók aðfinnslum nefndarinnar ekki vel og var það miður því um margt er bók hans merkilegt verk. 

[Ómar Ragnarsson, 17.11.2012 kl. 16:50]

Það er alkunna úr tónlistarheiminum að stundum nota tónskáld laglínur eða hljómalínur úr verkum annarra og finnst þau sjálf hafa samið þetta, án þess að það sé meðvitað, einkum ef þau hafa heyrt það í bernsku þannig að það hefur fest í undirmeðvitundinni.

Þótt einhver finni samsvörunina eða áhrif frá öðrum þarf alls ekki að felast í því sönnun þess að eitthvað misjafnt hafi átt sér stað.

En ekki er hægt að verjast þeirri hugsun að aðalorsök höfnunarinnar hafi verið sú, að menn hafi talið það eins konar móðgun við skáldið að grafa eftir rótum Íslandsklukkunnar og annarra verka hans. Til þess að rökstyðja höfnun á verki Eiríks sýnist manni hafa verið ansi langt til seilst.

Vitað er að þegar settar eru fram kenningar er eðlilegt að finna sem flest dæmi um gildi hennar og láta síðan á það reyna í doktorsvörn, umfjöllun og rökræðum, að hve miklu leyti kenningin stend.

Í þessu tilfelli var um að ræða svo mikið brautryðjendastarf, að ég tel ekki hægt að verja það að hafna því.  

En það er vel ef í nýjum umræðum um þetta mál komi fram mismunandi sjónarmið og upplýsingar.  

[Þorvaldur S (IP-tala skráð) 17.11.2012 kl. 18:02]

Það að grafið var eftir rótum Íslandsklukkunnar var ekki ástæða höfnunar ritgerðarinnar.  Þeir sem í dómnefndinni voru höfðu sjálfir stundað samskonar rannsóknir á verkum Laxness, amk. Hallberg, og Ólafur Halldórsson eitthvað sambærilegt.  Ég man ekki hver sá þriðji í nefndinni var.  Það var vitaskuld ekkert leyndarmál að Halldór leitaði víða fanga og fyrirmynda að bókum sínum og að Jón Helgason prófessor í Kaupmannahöfn hafði bent honum á nafna sinn Hreggviðsson sem vænlegt söguefni.  Hvernig hefði það átt að vera Halldóri til álitshnekkis að það væri á allra vitorði að Ólafur Kárason átti sér fyrirmynd í Magnúsi Hj. Magnússyni? Eða að ræða Rauðsmýrarmaddömunnar var tekin næsta orðrétt upp úr tímaritinu Hlín?  Og ef Peter Hallberg hafði bent á þetta; hvernig gat það þá verið mannorðsmeiðandi fyrir Halldór að Eiríkur benti á að hann notaði sér verk Blefkens við samningu Íslandsklukkunnar?  Og ef það væri mannorðsmeiðandi fyrir Halldór að eftir rótunum væri grafið; hvers vegna benti nefndin þá á að um sumt hefði verið heppilegt að ræða við hann sjálfan?

Og doktorsvörn er ekki eiginleg vörn.  Enginn fær að verja doktorsritgerð nema næsta víst sé að hann standist prófið, hún er formsatriði sem afar sjaldgæft er að menn falli á.  Sé verkinu ábótavant bendir matsnefnd á það áður og fær þá doktorsefni tækifæri til að bæta úr göllum.  Enginn deilir um að Eiríkur vann feikilegt eljuverk sem er betur unnið en óunnið. Hins vegar taldi nefndin að á skorti að vinnubrögðin væru nægilega fræðileg. En sennilega hefur Eiríkur verið þannig skapi farinn að taka gagnrýni ekki vel.  Því fór sem fór. 

[Eiríkur Rögnvaldsson (IP-tala skráð) 17.11.2012 kl. 20:48]

Ég held að það sem Þorvaldur segir hér að framan sé nokkurn veginn rétt. Það er fjarri lagi að ritgerðinni hafi verið hafnað vegna þess að menn teldu hana einhvers konar móðgun við Halldór Laxness. Ein meginástæða höfnunarinnar var sú að ritgerðin hafði ekki að geyma neina heildstæða kenningu eins og doktorsritgerðir þurfa að gera (í seinni tíð - sú krafa var ekki endilega gerð áður fyrr). Það er m.ö.o. ekki nóg að tína saman mikinn fjölda fróðleiksmola, þótt sú tínsla kunni að vera mjög gagnleg í sjálfu sér - til að úr því verði doktorsritgerð þarf að fella þennan fróðleik inn í heildstæða kenningu. Það gerði Eiríkur ekki.

[Elín Sigurðardóttir (IP-tala skráð) 18.11.2012 kl. 10:43]

Þetta segir kannski meira um háskólann en frænda þinn.

[Elín Sigurðardóttir (IP-tala skráð) 18.11.2012 kl. 11:40]

Sigurður A. Magnússon minnist á frumlega kenningu í Þjóðviljanum 20. júlí 1984:8-9. Hún hefur ekki fengið verðskuldaða athygli en er þó allrar athygli verð. Er spillingin nærandi?

Ég minnist þess að eitt sinn áttum við tal saman um pólitíska og fjármálalega spillingu í landinu, sem mjög fór fyrir brjóstið á ungum umbótasinna, en Ragnar var einsog jafnan raunsær og lét sér fátt um finnast um vandlætingu ungmennisins. „Skilurðu ekki, góði vinur", sagði hann með sínum sérkennilega og smitandi léttleika, „að spilling er nauðsynleg fyrir frjóan jarðveg listanna. Það er hjá fjóshaugum sem bestu blómin gróa". Með þeirri siáandi líkingu sló hann vopnin úr höndum fullhugans, þó ég léti að vísu ekki með öliu sannfærast um frjómátt spillingarinnar. En hver veit nema

hann hafi haft lög að mæla.