Grundvallarforsenda blaðamennskunnar.

Svokallaðir "flautublístrarar" ("whistle-blowers"), fólk sem í þágu almannahagsmuna telur sig knúið til að upplýsa um alvarleg málefni, hefur ótal sinnum markað djúp spor í sögu þjóða heims.

Með slíkra má flokka leyniþjónustumenn og njósnara á borð við Richard Sorge, sem olli straumhvörfum í Heimsstyrjöldinni síðari með því að gera Rússum kleyft að flytja 300 þúsund manna vel búið og þjálfað lið, 1700 skriðdreka og 1500 flugvélar frá Síberíu tl að verja Moskvu og vinna orrustuna um hana í desember 1941.   

Langoftast verður þetta fólk að treysta á nafnleynd, af því að öflin, sem það haggar við, hika ekki við að ryðja því úr vegi. Japanir hengdu Sorge 1944.

"Deep throat", heimildarmaður Washington post um Watergate innbrotið, olli falli Bandaríjaforseta.  

Í blaðamennsku væri umhverfið óbærilegt, ef uppljóstrarar og heimildamenn gætu ekki treyst á þagnarheit viðkomandi blaðamanns.

Blaðamaður, sem rýfur slíkan trúnað, verður ekki langlífur í starfi, blaðamennskan yrði almennt ósönn og bitlaus.

Trúnaðarheit blaðamannsins nær ekki aðeins yfir það að upplýsa ekki um mál, sem honum hefur verið treyst fyrir, heldur getur það líka falist í því að heita því að upplýsa ekki um það, sem heimildamaðurinn hefur sagt frá, vegna þeirra afleiðinga sem það gæti haft fyrir heimildamanninn, að spjótum væri beint að honum fyrir framburð hans.

Frá ferli mínum geymi ég nokkur dæmi um slíkt, oftast vegna ummæla í einkasamtölum, og enda þótt mér kunni að þykja súrt í broti, að geta ekki komið fram með vitnisburð sem hefur mikil áhrif á viðkomandi mál, verð ég bæði að virða trúnaðarheitið og sýna heimildamanni mínum skilning.

Ég geymi til dæmis hjá mér einum mjög mikilsverða heimild varðandi grun um hleranir á Íslandi, sem heimildamaður minn einn treystir sér ekki til að láta rekja til sín.

Meðan það ástand varir er málið stopp, því miður, en ég mun virða ósk heimildamannsins í hvívetna og þess vegna fara með þetta trúnaðrmál í gröfina, ef til þess kæmi.

Þegar ég fjallaði um Kárahjúkavirkjun á sínum tíma og skrifaði bókina "Kárahnjúkar-með og á móti", sem á 10 ára afmæli í sumar, fékk ég ýmsar mikilsverðar upplýsingar frá mönnum, sem ekki aðeins óskuðu nafnleyndar, heldur óskuðu líka þess, að það sem ég birti, yrði ekki hægt að rekja til þeirra.

Ahyglisvert er að aðeins einn þessara manna, Sveinn Runólfsson landgræðslustjóri, áræddi að koma í viðtal í heimildamyndinni um virkjunina.

Hjá öllum hinum gilti það, að ef hægt yrði að rekja ákveðin atriði eða staðreyndir til þeirra, óttuðust þeir að fara myndi hjá þeim á svipaðan hátt og gerðist í Austur-Þýskalandi kommúnismans, að þeir yrðu hægt og bítandi kyrktir sem fræðimenn á þann hátt að missa verkefni og vísindaheiður smám saman og þar með fjárhagslegan grundvöll til lífs og starfs.    

Fordæma aðför lögreglu

"Bitlingar" eða þegnskylduvinna?

"Stjórnmál eru list hins mögulega" segir máltækið. Þar er átt við það, að enda þótt eðlilegt sé að menn setji sér takmörk, gefi heit eða vilji að eitthvað sé öðruvísi en það er í þjóðlífi okkar, er oft hægara um að tala en í að komast.

Nokkurt rót varð í síðustu byggðakosningum 2010. Stjórnmál og stjórnmálamenn lentu í trúnaðarbresti og á nokkrum stöðum á landinu, þar á meðal í fjölmennustu byggðunum, spruttu upp ný öfl, sem nærðust á eðlilegri óánægju almennings.

Óánægja með sveitarstjórnarmenn hefur að vísu verið lengi fyrir hendi, þeir sakaðir um spillingu og að hygla sjálfum sér og öðrum. Hefur oft verið talað um laun fyrir nefndarstörf og setu í stjórnum og ráðum sem "bitlinga" handa fólki, sem vanræki þar á ofan þessi störf.

Víða um land má nú sjá merki þess að þetta tal hefur að hluta byggst á vanþekkingu.

Nú kemur í ljós að í sumum hinna nýju óánægjuframboðslista hefur orðið fólksflótti þannig að jafnvel obbinn af fulltrúunum býður sig ekki fram á ný og þetta fólk útskýrir það með því, að vinnan, sem fylgi því að vera í sveitarstjórn, sé mun meiri en ætlað var og launin fyrir hana einnig miklu minni en búast hefði mátt við.

Nú sést, að í sumum byggðalögum koma jafnvel ekki framboðslistar fram.

Ástæða þessa er sú, að í nútímaþjóðfélagi hefur starfsemi sveitarfélaga og stofnana þeirra, rétt eins og starfsemi ríkisins og stofnana þeirra, orðið æ flóknari og umfangsmeiri.

Að sjálfsögðu verða ævinlega fyrir hendi þau sannindi að allt vald sé spillandi og hugtakið "bitlingar" í neikvæðri merkingu því fjarri því að vera dautt. Þess vegna þarf sífelld aðhald.

En almenningur hefur líka vitað of lítið um það, í hverju stjórnmálastarf er fólgið og einnig það, að enda þótt búið sé að koma meira óorði á stjórnmál og stjórnmálamenn en dæmi eru áður um, er almenn þátttaka í stjórnmálum ekki einasta forsenda lýðræðisins, heldur forsenda þess að veita aðhald og stuðla að umbótum til hagsbóta fyrir allan almenning.    

Eitt framboð barst í Vesturbyggð

Óreiða á sviði atkvæðagreiðslna í tæpa öld.

Einn af 14 punktum Woodrows Wilsons, forseta Bandaríkjanna, um framtíðarskipan landamæra í Evrópu eftir Fyrri heimsstyrjöldina, var að þjóðarbrot og þjóðir skyldu ákveða sjálft á lýðræðislegan og frjálsan hátt í hvaða eða hvers konar ríki það vildi búa.

Því fór hins vegar fjarri að þetta væri gert eins og Wilson vildi, því að sigurvegararnir, Bretar og þó einkum Frakkar, stóðu aðeins fyrir þessu á tveimur landssvæðum, svo ég muni eftir, í Slésvík og Saar-héraðinu, hvort tveggja á landamærum Þýskalands.

Raunar var einnig þjóðaratkvæðagreiðsla á Íslandi um sambandslagasaming við Danmörku 1918, sem færði Íslandi frelsi og fullveldi og ákvæði um möguleikana á að slíta konungssambandinu eftir 25 ár.

Meira en ár leið frá styrjaldarlokum þar til kosið var í Slésvík og ekki var kosið í Saar-héraðinu fyrr en meira en 16 árum eftir stríðið.

Þess var vandlega gætt að nægur friður og ró ríkti til þess að kosið yrði án óeðlilegs þrýstings og þess einnig vandlega gætt að kosningarnar færu heiðarlega og rétt fram undir öflugu eftirliti.

Að öðru leyti voru landamæri ríkja ákveðin af sigurvegurunum í stríðinu og eftir Seinni heimsstyrjöldina var beitt valdi til að ákveða landamæri Þýskalands og fleiri landamæri, og 14 milljónir manna fluttir frá heimkynnum sínum.  

Fyrir dyrum stendur þjóðaratkvæðagreiðsla í Skotlandi um stöðu landsins, en ekkert slíkt hefur farið fram annars staðar, þar sem hreyfingar hafa verið uppi meðal þjóða og þjóðarbrota í þá veru, svo sem í Baskalandi og Katalóníu á Spáni.

Og svipað var uppi á teningnum hjá frönskumælandi mönnum í Quebec í Kanada án þess að því væri ansað.  

Í kosningunum, sem nú eru keyrðar fram í flaustri og óróa í austurhéruðum Úkraínu, fer því víðs fjarri að kosningarnar geti verið marktækar eins og ástandið er þar og auk þess er alger skortur á eftirliti og festu, sem nauðsynleg eru í lýðræðislegum kosningum.   

Stjórnleysi á kjörstað í Úkraínu